Opracowanie: Sławomir Kułacz ©

     W połowie maja 1915 roku, po ponad 7 miesiącach rosyjskiej okupacji w widłach Wisły i Sanu znów rozgorzały walki. Los Galicji odmieniał się dzięki ofensywie 11. Armii niemieckiej i 4. Armii austro-węgierskiej, rozpoczętej 2 maja pod Gorlicami. Niemiecka armia wchodziła w rejon Przemyśl-Sieniawa, a cały odcinek Sanu od Sieniawy do ujścia był celem 4. Armii austro-węgierskiej pod dowództwem gen. piech. arcyksięcia Józefa Ferdynanda, która składała się z XIV i IX Korpusu. Przeciwnikiem była 3. Armia rosyjska gen. Radko Dimitrijewa (XV, IX, X, III Korpus). Około 15 maja ukształtował się na okres jednego miesiąca front zaciekłych walk pozycyjnych. W interesującym nas rejonie ciągnął się od Tarnobrzega do Niska, stąd do Rudnika, Sarzyny, Leżajska i Sieniawy.

Tyrolczycy nad Sanem

       XIV austriacki korpus z Innsbrucka zawędrował nad dolny San po raz pierwszy w październiku 1914 roku. Z nim interesujące nas cztery pułki cesarsko-królewskich Tyrolskich Strzelców Cesarskich (k.u.k. Tiroler Kaiserjäger-Regimenter[1] , dalej: TKJR) o kolejnych numerach 1., 2., 3., 4. Brały udział w próbie forsowania Sanu pod Leżajskiem (14-18.10.1914), walkach o przyczółek pod Nową Wsią i Racławicami (20-23.10.1914) oraz walkach pod Rozwadowem (24.10-2.11.1914)[2] . W maju 1915 roku weszli w dobrze już sobie znany rejon. To właśnie oni urządzili Kamieniu cmentarz dla swoich kolegów, poległych kilka dni wcześniej pod Warchołami (obecnie dzielnica Niska). Jak doszło do tych walk?      
     Miejscowość Warchoły stanowiła punkt, gdzie linia frontu, ciągnąca się od Tarnobrzega, skręcała w kierunku południowo-wschodnim, w stronę Rudnika. Odcinek Warchoły-Rudnik kontrolowała 8. Dywizja Piechoty, w której to składzie znajdowały się cztery pułki Kaiserjägrów. Odcinki kontrolowane przez te pułki bezpośrednio ze sobą sąsiadowały, a nawet przenikały. Koło Przędzela powstało dodatkowo wybrzuszenie, nazwane wtedy „kufrem” (niem. Koffer)[3], słabo obsadzone a stanowiące dla Rosjan naturalny cel ataku. Co prawda doszło na opisanym odcinku do poważnego włamania Rosjan i przejściowej utraty Rudnika (20/21.05), ale najgorsze dla Strzelców Cesarskich były wydarzenia z początku czerwca. IX i nowoprzybyły XIV Korpus rosyjski 1 czerwca runęły na XIV Korpus austro-węgierski.  Pierwsze uderzenie przyjął 1. TKJR pod Warchołami, po nim 2. TKJR pod Podwoliną i 3. TKJR w najbardziej niedogodnym do obrony odcinku, czyli „kufrze” koło Przędzela[4] . Jednostki te oderwały się od wroga wieczorem 2 czerwca i wycofały na nowe stanowiska w rejonie Jata-Jeżowe. Jednostki sąsiednie również zmuszone były ustąpić, wobec czego 3 czerwca linia frontu biegła już od Przyszowa Kameralnego przez Jeżowe do Sarzyny koło Leżajska. Obrona stanowisk pod Warchołami kosztowała 1. TKJR 15 oficerów i 942 żołnierzy zaginionych, rannych i zabitych. Z 440 ludzi I batalionu tegoż pułku pierwszy dzień przeżyło tylko 140. 1. Kompania wróciła z pola bitwy z 40, 3. kompania z 7 ludźmi. Także 2. TKJR meldował dotkliwe straty; nie mniej niż 800 zaginionych, rannych i poległych. W 3. TKJR było 342 ludzi, podczas gdy jeszcze 1 czerwca 1360. 4. TKJR skurczył się do rozmiarów jednego batalionu[5]. 1. TKJR walczył jeszcze w rejonie Jata-Sójkowa, reszta tyrolskich pułków została odesłana do Steinau[6] jako rezerwa.

Założenie cmentarza

      Wobec postępów Rosjan nie było możliwe pochowanie na miejscu poległych żołnierzy, których ciała, wraz z rannymi zabrano przy odwrocie w rejon Jeżowego. „II batalion [2. TKJR] ulokował się w pięknej niemieckiej wiosce Steinau. Pierwszą >akcją bojową< nowo sformowanej jednostki był grób poległych kolegów przy kościele w sąsiednim Kamieniu. „Piękne, proste urządzenie, obelisk z napisem: >Naszym Bohaterom! Wzniesione przez XIV Korpus 1915[7] < -wspomina Cordier[8] . „Do obelisku prowadził tak zwany Alpensteig [dosł. alpejska ścieżka] z kamieni, ozdobiony jodłami. 9 czerwca dokonano także uroczystego poświęcenia wielkiego cmentarza w niemieckim Steinau wraz z mszą polową i przemową dowódcy korpusu[9]. Przemawiał także miejscowy proboszcz ewangelicki. Nie przeczuwał, że pięć dni później wybuchnie pożar i zamieni w popiół jego kościół jak i większą część miejscowości.[10]”

Kwatera obecnie

        Omawiana kwatera znajduje się w centrum cmentarza parafialnego w Kamieniu. Porównanie stanu obecnego ze stanem widocznym na zdjęciach wskazuje, że pola grzebalne zostały przekopane a na ich miejscu znajdują się pochówki współczesne. Zachował się w częściowo zmienionej formie skalniak, zajmujący prostokąt o wymiarach 9x4,30 m. Góruje nad nim kapliczka słupowa na betonowym fundamencie, z boniowanym trzonem, z trzema płycinami, przykryta dachówką ceramiczną, zwieńczona krzyżem, o wysokości całkowitej 2,30 m. Jest elementem oryginalnego urządzenia kwatery. Współcześnie dodano do niej marmurową tablicę z napisem o tej treści „W TYM MIEJSCU / SPOCZYWAJĄ ŻOŁNIERZE / POLEGLI W CZASIE / I WOJNY ŚWIATOWEJ. / Niech dobry Bóg / da Im wieczny pokój / Kamień 1.11.2004 r. / Tablicę ufundował / Samorząd Gminy / Towarzystwo Przyjaciół / Kamienia”.
Wobec wzbogacenia wiedzy o genezie kwatery wnioskuję o uszczegółowienie treści napisu przy okazji najbliższych prac remontowych. Proponowana treść: „TU SPOCZYWAJĄ ŻOŁNIERZE 1., 2., 3. I 4. PUŁKU TYROLSKICH STRZELCÓW CESARSKICH POLEGLI W WALKACH KOŁO NISKA I RUDNIKA W DNIACH 1-2 CZERWCA 1915 R.”
Co się zaś tyczy narodowości pochowanych, to na obecnym etapie badań można posłużyć się statystykami sporządzanymi w epoce, gdzie kryterium był język potoczny żołnierza. Struktura narodowościowa Tyrolu znalazła odbicie strukturze rekrutujących się tam pułków:
– 1. TKJR – 58% Niemcy austriaccy, 38% Włosi, 4% inni
– 2. TKJR – 55% Niemcy austriaccy, 41% Włosi, 4% inni
– 3. TKJR – 59% Niemcy austriaccy, 38% Włosi, 3% inni
– 4. TKJR – 59% Niemcy austriaccy, 38% Włosi, 3% inni[11].

  1 - Okręg rekrutacyjny tych pułków to cały Tyrol, w tym część po 1919 roku należąca już do Włoch – Innsbruck, Brixen (dziś Bressanone) i Trient (dziś Trento). 
  2 - L. von Fabini, Tiroler Kaiserjäger am San 1914/15. Wien 1934, s. 6-21.
  3 - Por. Österreich-Ungarns letzter Krieg. Band II. Wien 1931, s. 437-438. Wieczorem 31 maja obsadę „kufra” stanowiło 1350 ludzi 3. i 170 ludzi 4. Pułku.
  4 - L. von Fabini, Op. Cit., s. 28-29.
  5 - A. Bossi-Fedrigotti, Kaiserjäger - Ruhm und Ende. Nach dem Kriegstagebuch des Oberst v. Cordier. Graz 1977, s. 81.
  6 - Mała wieś powstała w roku 1782, w ramach kolonizacji józefińskiej, dziś Nowy Kamień.
  7 - W oryginale: „Unseren Helden! Erreichtet vom XIV Edelweiß-Korps 1915”. Edelweiß to nazwa wyróżniająca korpusu, dosłownie ‘szarotka’. Kwiat ten jest w wielu armiach symbolem wojsk górskich.
  8 - Major von Cordier, dowódca IV batalionu 2. TKJR, po 2 czerwca II batalionu.
  9 - Feldmarschalleutnant Josef Ritter Roth von Limanowa-Łapanów.
  10 - Ibidem, s. 84 [Tłum S.K.]. W oryginale Zimmerbrand – ‘pożar mieszkaniowy’.
  11 - M. von Ehnl, Ergänzungsheft 9 zum Werke Österreich-Ungarns letzter Krieg; Die österreichisch-ungarische Landmacht nach Aufbau, Gliederung, Friedensgarnison, Einteilung und nationaler Zusammensetunzg im Sommer 1914. Wien 1934, tabela I; Benennung, Ergänzung, Friedensgarnison und Einteliung der Truppenkörper des k.u.k. Heeres, der k.k. Landwehr und der k.u. Honvéd im Sommer 1914.