Z okazji setnej rocznicy oddania do użytku budynku Szkoły Podstawowej w Kamieniu powracamy dziś do tematu poruszonego na łamach strony internetowej i „Rocznika” w 2021 roku. W ciągu trzech lat, jakie minęły od publikacji artykułu „Początki szkolnictwa w Kamieniu” udało się pozyskać wiele nowych i cennych informacji, które pozwalają wznowić ten temat i przedstawić go w nowym, pełniejszym świetle.

     Po reformie monarchii austriackiej i przyznaniu autonomii Galicji od 1867 r. językiem głównym w szkołach stał się język polski. Do programu wprowadzono nauki przyrodnicze i historyczne oraz gimnastykę.

     Uchwała o powszechnym obowiązku nauczania dzieci do lat 12 obowiązywała od roku 1873, w którym także ustanowiono Radę Szkolną we Lwowie i spolszczono szkolnictwo. Opierając się na rozkazie gubernialnym z 1877 roku, Cyrkuł Rzeszowski nakazywał przestrzeganie przez rodziców posyłania dzieci do szkoły - najczęściej bowiem posyłano je do pasienia krów. Ustawę o obowiązku szkolnym uchwalił Sejm Galicyjski dopiero w 1895 roku. Szkół ludowych w Galicji - które oddane były pod nadzór duchowieństwa - nie było jednak zbyt wiele. W 1890 roku uczęszczało do nich 60% dzieci.

     Do roku 1876 w Kamieniu nie było zorganizowanej szkoły, w której mogłaby się uczyć młodzież. Najbliższa szkoła trywialna była w Cholewianej Górze, a szkoły parafialne w Górnie, Jeżowem i Łętowni. Na tak dosyć późne zorganizowanie szkolnictwa w Kamieniu musiał niewątpliwie negatywnie wywrzeć fakt długotrwałego podziału miejscowości pomiędzy dwie parafie: Jeżowe i Górno.

      Nie oznacza to, że do tego roku nie uczono młodzieży w Kamieniu czytania, pisania i rachowania. Uczyli tego dwaj mieszkańcy wsi: Wojciech Łach - bezrolny, uważany za nauczyciela, ponieważ z tej pracy się utrzymywał oraz Michał Majowicz - rolnik, członek Powiatowej Rady Szkolnej.

     Za rządów wójta Tomasza Wąsika Rada Gminna uchwałą z dnia 17 kwietnia 1874 roku postanowiła o budowie szkoły. Szkoła ta powstała na miejscu dawnego spichlerza królewskiego, który został rozebrany jako nie nadający się do użytku. Rada postanowiła, że należy przygotować w ciągu lata cegłę, wapno i materiał drzewny, tak by z nadejściem 1875 r. Można było rozpocząć budowę. Ta pierwsza z kamieńskich szkół została wybudowana w latach 1874-76 ze środków gminy i dodatkowego opodatkowania ludności. Budowa musiała napotykać przeszkody, ponieważ z protokołu posiedzenia Rady Gminy w czerwcu 1876 r. wynika, że dyskutowano o pokryciu dachu nad zbudowaną szkołą. Uchwalono pokryć go gontem z własnego wyrobu, a wieżyczkę z dzwonkiem pokryć blachą. W sprawie opału dla szkoły postanowiono zwrócić się do hr. Resseguiera o przydział sągów dla szkoły. W sierpniu 1877 r. Rada Gminna uchwaliła zaciągnięcie pożyczki na ukończenie budowy. Był to murowany budynek, który został rozebrany w 1914 r. Zaznaczyć należy, że w „Szematyzmach Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim” kamieńska szkoła pojawia się dopiero w roczniku 1878 z jedynym nauczycielem, a zarazem pierwszym kierownikiem szkoły Janem Niewolkiewiczem. Z protokołów Rady Gminy wynika jednakże, iż działać musiała wcześniej, ponieważ już na posiedzeniu Rady Gminnej w dniu 22 października 1877 r. radni uchwalili podwyżkę pensji nauczycielowi Michałowi Platowi do kwoty 490 zł. r. rocznie. W roczniku 1880 została ona oznaczona już jako szkoła dwuklasowa, została w nim wymieniona także druga nauczycielka Maria Baraniecka, w 1883 r. w jej miejsce przyszedł Jakób Gronek. Od roku 1894 szkoła jest wykazywana jako czteroklasowa. Na kartach „Szematyzmów …” pojawiają się nazwiska kilkudziesięciu ówczesnych nauczycieli których nie będą kojarzyli nawet najstarsi mieszkańcy Kamienia dlatego wspomnę jedynie, że Jan Niewolkiewicz był kierownikiem szkoły do 1889 r., kiedy zastąpił go Aleksander Kuźniarski. Kierował on pracami szkoły do 1911 r., a jego następczynią na tym stanowisku została jego żona Maria Kuźniarska. Od 1914 r. kolejnym kierownikiem szkoły w Kamieniu został Roman Nowak.

Nagrobek Jana Niewolkiewicza na cmentarzu w Rudniku

     W latach 1881-1888 w protokołach Rady Gminnej kilkukrotnie powraca pomysł dobudowania dodatkowej klasy lub budynku drewnianego który mógłby pomieścić wzrastającą liczbę uczniów, jednakże były one odrzucane z braku środków finansowych.

     Szkolnictwu powszechnemu w Kamieniu patronowała hr. Maria Teresa Resseguierowa. Dbała ona przede wszystkim o nauczanie podstawowe dzieci i młodzieży i przyuczanie do zawodu. W działalności tej wspomagał ją hr. Ferdynand Hompesch z Rudnika, który propagował i organizował szkolnictwo zawodowe. W Rudniku utworzył on szkołę zawodową, w której chłopcy uczyli się koszykarstwa, stolarstwa i krawiectwa, a dziewczęta dziewiarstwa. Dzięki opiece hr. Resseguierowej wiele zdolnej młodzieży uczyło się w szkołach średnich, a nawet wyższych.

     Z protokołów Rady Gminnej jasno wynika, że decyzja o budowie nowej, większej szkoły w Kamieniu zapadła na posiedzeniu w dniu 25 stycznia 1906 r. Uchwalono wówczas budowę 4-klasowej szkoły murowanej, jednopiętrowej, wg. planu z Powiatowej Rady Szkolnej o 8-u salach. Na strycharza do wypalania cegły wybrano radnego Marcina Szewczyka. Skutecznie zaagitowano wybór na posła do Parlamentu Wiedeńskiego hr. H. Lasockiego, który dopomógł w otwarciu targów oraz wyjednał duże, nieodpłatne kredyty na budowę szkół i bezprocentowe pożyczki w Banku Krajowym. Pod koniec 1913 r. ustalono miejsce na budowę Domu Sokoła w Kamieniu, z przygotowanych już materiałów takich jak cegła, wapno i drewno. Wykopano fundamenty pod budowę Domu Sokoła i nowoczesnej szkoły w centrum wsi.

     Siedmioletni okres przerwy pomiędzy decyzją o budowie szkoły a podjęciem pierwszych działań budowlanych Andrzej Rurak tłumaczy tym że: „Nadmierny wysiłek ludności przy budowie kościoła i plebanii spowodował opóźnienie w budowie szkoły w Kamieniu-Górce”. W innym miejscu za kroniką szkolną zaś pisze „Zwieziono już potrzebne materiały na jej budowę, prace jednak przerwał wybuch I wojny światowej”. Zatem przed wybuchem I wojny światowej rozebrano budynek starej szkoły i przygotowano materiały budowlane oraz przygotowano wykopy, ale nie zdążono jeszcze wykonać fundamentów budynku. Świadczyć może o tym także fakt poświęcenia kamienia węgielnego dopiero w 1923 r. Ostatecznie budynek pomieścił także nie cztery a osiem sal lekcyjnych. Być może w międzyczasie zdecydowano się także na dobudowanie nieplanowanego wcześniej piętra?

     W czasie wybuchu I wojny światowej oraz w latach późniejszych działalność oświatowo-wychowawcza poważnie osłabła. Wtedy to z ośmiu nauczycieli pozostało tylko czterech, resztę wcielono do wojska. W najgorszej sytuacji były wówczas rodziny urzędników i nauczyciele, gdyż od wybuchu wojny nie otrzymywali oni poborów, a władze rosyjskie zupełnie nimi nie zajmowały się. Przez czas 7-miesięcznej okupacji rosyjskiej urzędy i szkoły były nieczynne, a tylko nauczyciele organizowali tu i ówdzie prywatne nauczanie dzieci.

     Stanisław Rodzeń, późniejszy organizator władzy ludowej po II wojnie światowej, tak wspominał edukację podczas I wojny światowej: „W Kamieniu u autora ojca była duża izba, dzieci małych nie było, zeszło się około 30-tu chłopów, uradzili z ojcem, że przywiozą nocą ławki ze szkoły, ich dzieci będą się uczyć, w tej dużej izbie, nauczyciela wynajmną, będą płacić [...] Od kościoła do rogu wsi Kamień chłopi którzy mieli dzieci w wieku szkolnym, zaszli na naradę do autora ojca i wspólnie radzili, kogo wziąć na nauczyciela tych dzieci, zgodnie uradzili wynająć chłopa biedaka Antoniego Łacha, blisko mieszka, ponieważ już uczył dzieci chłopskie przed wojną, w przysiółku Podlesie i dobrze uczył dzieci przez kilka zimy, za co dostał przydomek <zgrzebny pan>. Ja poszedłem po Antoniego Łacha, który zgodził się chłopom uczyć ich dzieci, dziennie po 8 godzin, na dwie zmiany”. Nauka prowadzona była zarówno w dni robocze jak i w święta. Nauczanie trwało sześć miesięcy, od początku listopada do końca kwietnia. W pozostałych miesiącach roku dzieci nie mogły się uczyć, ponieważ musiały pracować w gospodarstwach rodziców, zastępując ojców będących na wojnie.

     W czasie wojny nauczanie dzieci odbywało się w izbach mieszkalnych, gdyż rozpoczęta budowa szkoły została przerwana. Natomiast kronika szkolna stwierdza iż „Przez cały czas wojny oraz po wojnie, aż do 1924 r. nauka odbywała się w budynku gminnym, który nie spełniał warunków do nauczania. Był bowiem przegniły, zagrzybiały i groził zawaleniem”. Wobec rozebrania budynku „starej” szkoły i dramatycznego stanu budynku gminnego szkole groziło zamknięcie, a nauczycielom przeniesienie do innych szkół.

     Po zakończeniu I wojny światowej wobec bardzo trudnych warunków lokalowych nauczania i dużej liczby dzieci w wieku szkolnym powrócił temat przerwanej na wstępnym etapie budowy nowej szkoły. Inicjatorem starań był ks. H. Grębski, który później poświęcał tej sprawie wiele czasu i starań.

     W 1923 roku założono fundamenty pod dzisiejszą szkołę i w dniu 12 września 1923 roku poświęcono kamień węgielny tej szkoły. Oto treść dokumentu opisującego to wydarzenie:

     „W roku Pańskim tysiąc dziewięćset dwudziestym trzecim dnia dwunastego września (12. IX. 1923) poświęcono kamień węgielny tej siedmioklasowej szkoły. Na pochwałę gminy Kamień, powiat Nisko, województwo Lwów należy podnieść, że w czasach wielkiej drożyzny z własnych funduszów stawia ten przybytek wiedzy nie oglądając się na pomoc Rzeczypospolitej. Znak to, że lud cieszy się odzyskaną wolnością, po udręce stopięćdziesięcio-letniej niewoli, chcąc wychować dzieci na prawych obywateli ukochanej Ojczyzny. W tym czasie naród zespolony pracuje nad uporządkowaniem wewnętrznem Państwa, któremu przewodzi Prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski. Naczelnikiem gminy i przełożonym budowy tego gmachu jest Marcin Szewczyk. Kierownikiem szkoły Stanisław Nowak. Proboszczem x. Henryk Grębski, który poświęcił ten budynek ku chwale Bożej i Ojczyzny w asystencji x. Tomasza Pacuły katechety stałego tej szkoły. Przedsiębiorcą budowy szkoły jest pan Józef Zawilski koncesjonowany budowniczy z Leżajska.

Kamień, dnia 12 września 1923”.

Dokument z poświęcenia kamienia węgielnego budynku szkoły w 1923 r.

     Jak wspomniano w powyższym dokumencie szkołę budowano bez pomocy finansowej ze strony państwa, gdyż Skarb Rzeczpospolitej z braku funduszów, hiperinflacji i nieustalonej jeszcze jednolitej waluty, nie mógł nawet udzielić pożyczki na ten cel. W sierpniu tego roku utworzono Komitet Budowy Szkoły, w skład którego weszli: naczelnik gminy Marcin Szewczyk, jako przewodniczący oraz ks. H. Grębski, Daniel Sądej, Tomasz Chamot, Jan Piela i Stanisław Nowak - kierownik szkoły. Pieniądze na budowę szkoły pochodziły ze składek mieszkańców Kamienia oraz sprzedaży części lasu gminnego. Na fundusz budowy szkoły w tym czasie, jak wynikało z kroniki szkolnej w Kamieniu, prowadzono dodatkowe opodatkowanie gospodarstw.

     Wtedy „Kasa gminna była pusta, wobec tego rozpisano „konkurencję” stosowną do majątku każdego obywatela. Składano ją trzykrotnie i to okazało się za mało, sprzedano kawałek lasu gminnego i pola, nieużytki gminne (…). Dalszej budowy zaprzestano, brakowało funduszów i nie było źródła skąd można było dalej pieniądze czerpać”. Dopiero kiedy skarb państwa wyasygnował znaczną kwotę na tę budowę, szkołę ukończono. Dzięki staraniom tutejszego posła Marcina Sochy gmina otrzymała zapomogę w kwocie 3000 zł i drugą w kwocie 10000 zł.

     W roku 1924 na wiosnę stanęły mury pod dachem, a pierwsze zajęcia w nowym budynku odbyły się 15 listopada 1924 roku, w rok od rozpoczęcia budowy. Nauka odbywała się tylko w 3 salach. Na wykończenie całego budynku, jak wspomniano powyżej zabrakło wtedy pieniędzy. Dopiero dzięki pomocy Skarbu Państwa można było kontynuować prace. Wydaje się, że z tym faktem należy wiązać ogłoszenie zamieszczone w „Tygodniku Kupiec” z 1925 r. o rozpisaniu przez władze gminy konkursu na „wybudowanie szkoły 7-klasowej piętrowej, a mianowicie, na parterze sienka, westybul, kancelaria, 3 pokoje, kuchnia, piwnica, przedpokój, schody na piętro, na parterze 5 klas, gabinet przyrodniczy i westybul”. Termin składania ofert został wyznaczony na 15 stycznia 1925 r. Przyznanych przez państwo pieniędzy nadal nie wystarczyło jednak na całkowite wykończenie budynku. Brak było poręczy przy klatce schodowej, budynki gospodarcze nie były przykryte, brak było toalet dla uczniów. Jednak we wrześniu 1925 roku szkoła była prawie ukończona, w użytku było 6 sal lekcyjnych. W grudniu tegoż roku pokryto budynek gospodarczy kosztem gminy. Koszt budowy samej szkoły według zachowanego kosztorysu wyniósł ponad 4.000.000.000 marek polskich, a wykończenie budynku drugie tyle. Podsumowując dotychczasowe ustalenia należy stwierdzić, że budowa szkoły przypadła na bardzo trudny od strony ekonomicznej czas dla naszego młodego państwa. Odrodzona Polska była jeszcze zlepkiem trzech fragmentów, które przez ponad 120 lat zrosły się gospodarczo z państwami zaborczymi. W różnych regionach państwa płacono niemieckimi markami, austriackimi koronami i rosyjskimi rublami. Ogromnym problemem państwa była także hiperinflacja. W takich warunkach pomoc ze strony państwa musiała być ograniczona a główny wysiłek w prowadzeniu budowy spoczął na barkach samych mieszkańców Kamienia.

Początek kroniki Szkoły Podstawowej w Kamieniu

     W 1923 r. w szkole uczyło pięciu nauczycieli: Stanisław Nowak - kierownik, Władysława Nowak, Jan Kogut, Jan Barański i Matylda Sawicka.

     Wydany w 1924 r. a przygotowany przez Seweryna Lehnerta „Spis nauczycieli publicznych szkół powszechnych i państwowych seminariów nauczycielskich oraz spis szkół w okręgu szkolnym lwowskim obejmującym województwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie” zawiera kilka wartych przytoczenia informacji dotyczących nauczycieli i budynku szkoły w Kamieniu i innych szkół z terenu gminy.

Kamień:
Barański Jan ur. w 1893 r., pracę nauczyciela rozpoczął w 1913 r., posiadał egzamin kwalifikacyjny do zawodu nauczyciela.
Kogut Jan ur. w 1873 r., pracę rozpoczął w 1899 r., posiadał egzamin kwalifikacyjny.
Nowak Stanisław ur. w 1891 r., pracował od 1912 r., kierownik szkoły, posiadał egzamin kwalifikacyjny.
Nowakowa z Zawiszów Władysława ur. w 1895 r., rozpoczęła pracę w 1915 r., posiadała egzamin kwalifikacyjny.
Pacuła Tomasz ks., brak daty ur., rozpoczął pracę w szkole w 1923 r., katecheta, studia wyższe.
Radlmacherowa Maria, bez daty ur., bez daty rozp. pracy, posiadała egzamin dojrzałości.
Sawicka Matylda, ur. w 1899 r., rozpoczęła pracę w 1920 r., posiadała egzamin dojrzałości.
Sawicki Antoni, ur. w 1896 r., rozpoczął pracę w 1919 r., posiadał egzamin kwalifikacyjny.

     Zamieszczone we wspomnianej pracy tabelaryczne zestawienie dotyczące budynków szkolnych wskazuje, że w tym roku kamieńska szkoła była szkołą o pięcioletnim toku nauki. W nowym, murowanym budynku mieściło się 8 sal lekcyjnych, a w drewnianym, wynajętym budynku były 3 sale lekcyjne. Kierownik szkoły nie posiadał mieszkania służbowego, natomiast dysponował ogrodem o powierzchni 1400 m2 i 2 morgami gruntu ornego.

     W roku 1924 p. Matylda Sawicka została przeniesiona do Nowego Kamienia a w miejsce jej przybył p. Antoni Sawicki a p. Jan Barański przeniesiony został do Pysznicy a na miejsce jego przyszła Natalia Hadziewiczówna.

     Dzięki przeprowadzonej w maju 1926 r. ogólnopolskiej akcji zbierania podpisów władz gminy, nauczycieli i uczniów dla uczczenia przypadającej 150 rocznicy uchwalenia Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych dowiadujemy się że w tym roku szkolnym szkoła liczyła 6 klas, pracowało w niej 5 nauczycieli, liczba uczniów wynosiła 289, a obowiązki dyrektora sprawował tymczasowo Antoni Sawicki. Analizując wpisy poszczególnych klas znajdziemy 13 dzieci o żydowsko brzmiących imionach i nazwiskach: Laura, Feiga i Leib Aschen, Zimmermann, Ewa i Marjam Brot, Leib Schlanger, Jozef Friedman, Lona, Szymon i Joel Schek, Burta Higiel, Erlich Mendel.

Podpisy nauczycieli i uczniów z 1926 r.

     24 września 1926 r. obowiązki kierownika szkoły objął Jan Barański. Dotychczasowy kierownik Stanisław Nowak został mianowany kierownikiem szkoły w Zalesiu.
Po kilku wizytacjach przeprowadzonych przez Inspektora szkolnego Longina Pyża, 16 kwietnia 1927 roku kurator Okręgu Szkolnego we Lwowie nadał szkole tytuł „6-cio klasowej Szkoły Powszechnej im. św. Stanisława Kostki”.

     10 czerwca 1929 r. podczas wizytacji kanonicznej dekanatu sokołowskiego poświęcenia szkoły dokonał bp Karol Józef Fischer. Biskup poświęcił wówczas również sztandar szkoły (A. Rurak mylnie podaje jako datę poświęcenia sztandaru czerwiec 1927 r.). Na patrona szkoły wybrano św. Stanisława Kostkę, patrona młodzieży.

Przedwojenny sztandar szkoły podstawowej

     Wydarzenie to dokumentuje wkładka do kroniki szkolnej, pod którą złożyli swoje podpisy, oprócz ks. biskupa i proboszcza parafii, także starosta powiatu niżańskiego Adam Raszyński, Józef Wagner - inspektor szkolny, Andrzej Piróg - wójt gminy, członkowie rady szkolnej oraz miejscowe nauczycielstwo. W dokumencie tym czytamy m.in.: „Fundamenty pod dzisiejszą szkołę założono w roku 1923. Budynek murowany, piętrowy powstał dzięki ofiarności mieszkańców, którzy w ciężkich czasach nie żałowali grosza na przybytek wiedzy. Dużych starań około powstania budynku szkolnego dołożyli obecny proboszcz ks. Kanonik Henryk Grębski, ówczesny kierownik szkoły p. Stanisław Nowak i były naczelnik gminy p. Marcin Szewczyk”. Ks. biskup Karol Fischer we wpisie do tego dokumentu napisał: „Dnia 10 czerwca 1929 poświęciłem szkołę tutejszą - błogosławię Gronu nauczycielskiemu i Dziatwie, by w szkole polskich wychowały zastępy wiernych synów i córek Kościoła św. Katolickiego i kochanej Ojczyzny naszej”.

Fragment dokumentu z poświęcenia szkoły z 1929 r. z wpisem biskupa Karola Fischera

     W tym roku też obsada nauczycielska w szkole wzrosła do sześciu osób. Oprócz kierownika Jana Barańskiego uczyli w niej: Ludwika Argasińska, Jan Kogut, Matylda Sawicka, Adolf Czerwiński i katecheta ks. Adam Wojnarowski.

     W I połowie lat trzydziestych wśród kadry nauczycielskiej nastąpiły duże zmiany. W 1935 r. w szkole tej, również pod kierownictwem Jana Barańskiego uczyli: Zofia Twaróg, Ludwika i Mieczysław Wierzbiccy, Janina i Józef Zygmuntowie i ks. Henryk Grębski - proboszcz. Później, przed wybuchem II wojny światowej Zofię Twaróg zmieniła Zofia Karpińska a religii zaczął uczyć ks. Michał Gądek. W Krzywej Wsi, Podlesiu, Prusinie i Nowym Kamieniu szkoły były przeważnie o jedno- lub dwuosobowej obsadzie. W tych szkołach dzieci uczyły się do trzeciej klasy włącznie, a później chętni, którzy zamierzali kształcić się dalej, uczęszczali do szkoły w Górce.

     Pomimo oddania do użytku nowej szkoły trudno mówić o dobrych warunkach pracy nauczycieli. W 1932 r. klasy liczyły ponad 60 uczniów. Nauczycieli obowiązywał 35-, 36-godzinny tydzień pracy, katechetę tylko 10 godzin tygodniowo. Mimo tego, wyniki wedle wizytatorów były dobre. Prawie w każdym roku zdarzały się przerwy w nauce, powodowane niedogrzaniem sal lub epidemiami chorób. Z braku opału w 1929 r. w szkole w Górce nauka została przerwana na kilka tygodni: podobnie w 1938 r., kiedy po raz pierwszy zakupiono dla szkoły węgiel. Młodzież szkolna Krzywej Wsi zimą przynosiła do szkoły drewno opałowe żeby ogrzać salę lekcyjną.

     Trudne warunki bytowe ludności tej wsi sprzyjały szerzeniu się chorób. W 1929 r. panowała wśród uczniów epidemia odry, w 1937 r. odry, dyfterytu, świnki i szkarlatyny, a w 1938 r. było kilka przypadków tyfusu plamistego. Wśród uczniów zdarzały się także przypadki śmiertelne. W 1936 r. zmarł uczeń Ciak, a w 1939 r. Józef Białek, uczeń VII klasy.

     Po ukończeniu budowy nowej szkoły w zorganizowano w niej świetlicę wraz z biblioteką. Wówczas to kierownik szkoły Stanisław Nowak przy pomocy nauczycieli przygotowywał występy teatralne i imprezy rozrywkowe jak np „Krakowskie wesele”. W występach teatralnych brali udział oprócz dzieci ze szkoły, także starsi aktorzy sprzed wojny. Wśród nich można wymienić: Anielę Piróg, Paulinę Stasiak, M. Socha, Stefanię Zaguła, Jana Kidę, Franciszka Łacha, Wojciecha i Marcina Dudzików oraz Antoniego Bednarza. Wystawiane przez zespół amatorski sztuki dla miejscowej ludności i w tzw. wyjazdach były odpłatne. Dochód uzyskany z przedstawień i imprez przeznaczany był na fundusz z którego kupowano książki do biblioteki oraz na wyposażenie świetlicy. Z zarobionych w ten sposób pieniędzy także pokryto częściowo koszty zakupionego dla szkoły sztandaru, który w czerwcu 1929 r. został poświęcony przez ks. biskupa Fischera.

     W roku szkolnym 1932/33 założono w szkole żeńską drużynę skautową (harcerską) a w rok później także drużynę męską.

      Duże zasługi dla podźwignięcia kultury wykazał nauczyciel szkoły w Krzywej Wsi Adam Makuch. Przez cały okres pobytu od 1925 r. do wybuchu II wojny światowej a także i później organizował z tamtejszą młodzieżą, wiele występów teatralnych. Nie szczędził też swych sił w przygotowaniu podobnych występów z młodzieżą Podlesia, Prusiny i Łowiska.

      W okresie międzywojennym szkoły stawały się centrami życia kulturalno-oświatowego wsi. Na przykład w 1933 roku kierownik szkoły w Kamieniu Jan Barański i nauczycielka tej szkoły Ludwika Argasińska (Wierzbicka) założyli Koło Towarzystwa Szkoły Ludowej, które liczyło w pewnym okresie kilkudziesięciu członków. Organizacja ta prowadziła 5 czytelni, w których książki i czasopisma rotacyjnie przenoszone były z jednej do drugiej miejscowości, organizowała dla mieszkańców uroczystości rocznicowe Odzyskania Niepodległości, „Cudu nad Wisłą” w 1920 roku, uchwalenia Konstytucji 3. Maja, Dni Morza i wiele innych. Nauczyciele pracowali społecznie w Kółku Rolniczym, w Kasie Gminnej, Radzie Gminy, pomagając w pracach biurowych i udzielając potrzebującym pomocy prawnej.

      Zasłużoną dla naszej wsi nauczycielką była Pani Wanda Barańska, znana ze swojej działalności w Kole Gospodyń Wiejskich. Ona też założyła bardzo nowoczesny jak na tamte czasy Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet. Natomiast jej mąż kierownik szkoły Jan Barański jako przedwojenny oficer Wojska Polskiego corocznie wraz z młodzieżą szkolną dbał o porządek w kwaterze żołnierzy poległych podczas I wojny światowej na cmentarzu parafialnym.

     Dużego wsparcia kierownictwu szkoły udzielały miejscowe rady szkoły. W ich skład wchodzili mieszkańcy wsi i pełnili te funkcje społecznie. W 1923 r. w skład Rady Szkoły w Górce wchodzili: Jan Piela, Tomasz Chamot. Stanisław Nowak, ks. Henryk Grębski i Jan Kiełb. Przewodniczącym rady był Jan Piela, a po roku 1935 Wojciech Gancarz.

     Lata 30 XX w. to czas dużego przyrostu demograficznego. Wedle sprawozdania Jana Barańskiego, kierownika szkoły w Górce, na terenie Kamienia wraz z jego przysiółkami w roku 1937 było 799 dzieci w wieku szkolnym a uczęszczało tylko 718 dzieci. Wśród uczniów 676 było wyznania rzymskokatolickiego i 42 wyznania mojżeszowego. Nie uczęszczało do szkoły 81 katolików i 8 żydów. Kierownik szkoły nie wyjaśnił w sprawozdaniu przyczyn nieuczęszczania dzieci do szkoły. Na pewno większość tych dzieci nie uczyła się w szkole z powodu ciężkich warunków materialnych. Także niewielu absolwentów szkoły w Kamieniu po ukończeniu szkoły powszechnej podejmowało naukę w szkołach średnich i zawodowych. Z zapisów dokonanych w kronice szkolnej wynika, że były roczniki, z których żaden uczeń nie podejmował dalszej nauki. W roku 1936/37 czworo uczniów i uczennic zdawało do Gimnazjum w Nisku (Lebida J., Żal Władysław, Gancarz M., Kozak Mieczysław) i zostali przyjęci a jeden do Gimnazjum budowlanego w Jarosławiu (Błądek J.).

     W okresie wielkiego kryzysu gospodarczego i ogromnego bezrobocia oraz spadku stopy życiowej obywateli kilkunastu uczniów szkół średnich i szkół wyższych, zmuszonych było przerwać lub całkowicie zaniechać dalszej nauki, byli to m.in.: Antoni Sapuła, Wojciech Stec, Bolesław Piela, Andrzej Czerepak, Władysław Mendrala i inni. Niektórzy maturzyści jak Władysław Miazgowicz, Wojciech Nicał, Marcin Radomski, Wojciech Urbanik i inni przerwali studia, długo borykając się, by z wielkim trudem zdobyć jakąś pracę.

     Według zapisów „Kroniki szkolnej” w dniu 18 maja 1935 r., dniu pogrzebu zmarłego Józefa Piłsudskiego, nauczyciele i uczniowie szkoły wraz z mieszkańcami Kamienia uczcili jego pamięć uroczystym nabożeństwem żałobnym i akademią urządzoną przed szkołą na wolnym powietrzu. Kiedy 17 maja od 3-5 miały w całej Polsce bić w dzwony, proboszcz miejscowy (Henryk Grębski) dzwonić nie pozwolił. Zupełnie inaczej te wydarzenia widział Konstanty Radomski który w „Kronice Ruchu Ludowego” uznał że „Nakazane przez władze i policję żałobne uroczystości nie powiodły się, bo nawet i dziatwa szkolna nie dopisała, a wielu ciekawskich mąciło ten nakazany nastrój uroczystości drwiącymi anegdotami na temat nieboszczyka”.

     Podczas ferii zimowych w 1936 r. Po wykryciu pierwszych pęknięć w murach szkoły dokonano pierwszych napraw i wzmocnień konstrukcji m.in. zmniejszono ciężar stropu poprzez zdjęcie z niego cegły.

Grzegorz Boguń

Bibliografia:
Kronika szkolna Szkoły Podstawowej im św. Stanisława Kostki w Kamieniu
Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, roczniki 1878-1914
Seweryn Lehnert, Spis nauczycieli publicznych szkół powszechnych i państwowych seminariów nauczycielskich oraz spis szkół w okręgu szkolnym lwowskim obejmującym województwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie, Lwów 1924
Aleksandra i Zdzisław Barabasz, Kronika ruchu spółdzielczego Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Kamieniu, rkps,bns, 1983
Konstanty Radomski, Historia wsi Kamień, mps
Konstanty Radomski, Historia Ruchu Ludowego, mps
Konstanty Radomski, Księgi Protokołów Zwierzchności i Rady Gminnej, mps
Andrzej Rurak, Kamień w przeszłości i dziś, część 1, Rzeszów 1991
Anna Zybura, Przeszłość historyczna wsi Zalesie koło Niska, Tarnobrzeg 1996
Marek Story, Duszpasterstwo przy parafii Kamień k./Rudnika nad Sanem w latach 1907-1939, Kamień 2005
Marek Story, Działalność Związku Katolicko-Społecznego w parafii Kamień, Resovia Sacra R. 11 (2004), s. 195-211
Kupiec Tygodnik: najstarszy i największy tygodnik kupiecko-przemysłowy w Polsce 1925 nr s. 2
Dzień Kultury i Tradycji w gminie Kamień, www.tpkamien.pl